11x de mooiste fietsroutes door de Friese Elf Steden

Ontdek de Elf van Friesland

Ze zijn wereldberoemd en dragen dankzij de befaamde ‘Tocht der Tochten’ een vleugje magie om zich heen. Maar waarom zijn het eigenlijk deze steden, en wat maakt de Friese Elf Steden zo bijzonder? Wij zochten het voor je uit en geven je bij elk van 'De Elf' meteen een mooie fietsroute mee om de stad te ontdekken. Perfect voor een lekker dagje uit op de fiets in elk seizoen. Want waar schaatsen niet altijd lukt, lukt fietsen altijd!

Wat zijn de Friese Elf Steden?

Officieel zijn dit de enige steden in Friesland, maar het zijn niet de grootste plaatsen van de provincie. Maar waarom nou precies deze steden? Dat heeft alles te maken met de historische, economische en bestuurlijke belangen in de middeleeuwen. Destijds waren het de belangrijkste nederzettingen in de provincie, die dankzij hun handelspositie en bestuurlijke positie als eerste stadsrechten ontvingen. De steden zijn allemaal met water aan elkaar verbonden. Zo ontstond de beroemde schaatstocht, die in 1909 voor het eerst werd verreden. Inmiddels is deze tocht van zo’n 200 kilometer lang een cultureel erfgoed en kun je hem niet alleen schaatsen, maar ook zwemmen, varen, wandelen en natuurlijk fietsen!

It giet oan!

De Waag in Leeuwarden

1. Leeuwarden - 33 km

De Tocht der Tochten begint in de hoofdstad van de provincie. Leeuwarden kreeg in 1435 stadsrechten. De stad ademt cultuur, en dat merk je vooral in het iconische Fries Museum. Hier duik je in de verhalen van beroemdheden als de mysterieuze Mata Hari en de rebelse Grutte Pier. Bewonder het goud en zilver uit de terpen of kunstwerken van wereldberoemde meesters. Ook het Friese Verzet komt tot leven in een speciaal gedeelte. Daarnaast biedt de stad het nostalgische Museum De Grutterswinkel, waar je teruggaat naar vroegere tijden in een ouderwetse kruidenierswinkel. In het Keramiekmuseum Princessehof kom je niet alleen keramiek tegen, maar ook het prachtige voormalige stadspaleis van prinses Maria Louise. Voor een unieke oldtimercollectie en historische kantstukken van de prinses moet je bij 't Andere Museum aan de Oostersingel zijn.

Wanneer je de stad verlaat, ontdek je indrukwekkende landhuizen. Neem bijvoorbeeld Huize Vijversburg in Tytsjerk, omringd door een park met slingerpaadjes, beeldentuinen en een blauwe koepel. Het park is vrij te betreden. In Oentsjerk schittert het monumentale Staniastate. Heb je behoefte aan ontspanning na al die culturele pracht? Breng dan een bezoek aan De Groene Ster. Dit recreatiegebied net buiten de stad biedt weelderig groen en veel water. Mocht het genoeg gevroren hebben, neem dan je schaatsen mee om de stalen ros af te wisselen met ijzers onder je voeten. Fiets je de route juist op een warme zomerse dag, dan kun je hier rustig een verkoelende duik nemen.

Interessante afstapmomenten:

• Kafee It Wapen fan Fryslân, Oentsjerk
• Fries Museum, Leeuwarden
• Huize Vijversburg, Tytsjerk

Winterse luchtfoto van Sneek

2. Sneek - 31 km

Bekend van de Sneekweek, maar zeker ook van de mooie combinatie van water, cultuur en historie. Sneek is een pareltje onder de Friese steden. Nadat het in 1456 stadsrechten kreeg, is het zelfs een poosje de Friese hoofdstad geweest. In het hart van de stad prijkt de beroemde Sneker Waterpoort, hét symbool van deze historische waterstad. Bezoek het Fries Scheepvaartmuseum en duik in de maritieme geschiedenis die Friesland groot maakte. Verken de sfeervolle binnenstad, waar je vanaf een terras de bedrijvigheid op het water kunt bewonderen. Sneek is een perfecte uitvalsbasis om de omliggende meren te verkennen en de rijke historie van Friesland te beleven.

Tijdens je tocht door het Friese landschap kom je langs bijzondere plekken. Stop bij Epema State in Ysbrechtum en wandel door de historische tuinen van dit prachtige landhuis. Fiets verder door het natuurgebied Potschar en Groene Dijk, waar je geniet van uitgestrekte weilanden en vergezichten. In het nabijgelegen Scharnegoutum, een dorp ontstaan op een terp, fiets je langs de Zwette - de waterweg waar de Elfstedentocht overheen komt.

Interessante afstapmomenten:

• Hotel Restaurant Markt23, Sneek
• Fries Scheepvaartmuseum, Sneek
• Epema State, Ysbrechtum

Molen in IJlst

3. IJlst - 78 km

Iets ten zuidwesten van Sneek ligt IJlst. De stad kreeg in 1268 zijn stadsrechten en inmiddels is het er één met een beschermd stadsgezicht. Niet alleen vind je hier een hele reeks monumenten, zoals oude kerken, een historisch treinstation en de iconische Molen De Rat, maar ook de Overtuinen maken het beeld van IJlst uniek. De tuinen liggen aan de oevers van rivier de Geeuw en de Ee en werden vroeger gebruikt om kleding te wassen en vervolgens op het gras te laten drogen en bleken. De overtuinen worden daarom ook wel de ‘bleken’ genoemd.

Deze fietstocht biedt nog meer hoogtepunten. Van een Klokkenstoel in Goïngarijp - een typisch Fries beeld - tot de historische Graanmolen 't Lam met leuke molenwinkel in Woudsend, waar je het oude ambacht van graanmalen kunt beleven. Geniet van het uitzicht over het uitgestrekte Sneekermeer en volg de route naar het Slotermeer, een kleiner maar minstens zo mooi meer. In Terherne word je ondergedompeld in de wereld van de Kameleonboeken, en wist je dat Langweer lange tijd alleen maar bereikbaar was per boot? Kortom, de waterwegen en mooie steden worden op deze route perfect met elkaar gecombineerd.

Interessante afstapmomenten:

• Brasserie De Potten, Offingawier
• Molen De Rat, IJlst
• Graanmolen ‘t Lam, Woudsend

Sloten in Friesland

4. Sloten - 51 km

De pittoreske vestingstad Sloten is de kleinste van de elf. In 1298 kreeg het stadsrechten toegekend. Net als in IJlst werd hier vroeger de was aan de oevers van het water gelegd om te drogen en te bleken. Tegenwoordig herinneren de ‘Waslijnen van Sloten’ aan dit gebruik. Lakens wapperen nu vrolijk aan de waslijn op de stadswallen aan de rand van de vesting, en dat geeft een gezellig en nostalgisch gezicht. De vesting is gebouwd in de vorm van een ui. Daardoor wordt Sloten ook wel de ‘sipelstêd’ genoemd, oftewel de uienstad. Om het karakter van verdedigingsbolwerk te benadrukken, wordt er in de zomer een origineel kanon afgeschoten. Elke vrijdagavond wordt de avond ingeknald door de schutterij.

Een bijzonder stadje dus, gelegen in de regio Gaasterland. Een waterrijke streek die je verrast met een glooiend en bosrijk landschap dat tijdens de IJstijd is gevormd. Met deze route ontdek je de bijzondere kliffen langs de IJsselmeerkust, met fenomenale uitzichten over het water. Je komt ook door Lemmer. Weliswaar geen Elfstedenstad, maar wel de plaats waar je het grootste, nog werkende stoomgemaal ter wereld ziet: het Woudagemaal. Dit meesterwerk van watermanagement is een UNESCO Werelderfgoed.

Interessante afstapmomenten:

• Museum Sloten, Sloten
• Mar en Klif Bezoekerscentrum, Oudemirdum
• Werelderfgoed Ir. D.F. Woudagemaal, Lemmer

De haven van Stavoren

5. Stavoren - 38 km

Nu ligt Stavoren aan het IJsselmeer, maar vroeger lag het aan de voormalige Zuiderzee. Het kreeg in 1061 als eerste nederzetting stadsrechten toegekend, en daarmee is het de oudste stad van Friesland. Als oude Hanzestad speelde het in de middeleeuwen een belangrijke rol in de graanhandel. Zo’n wilde, mysterieuze zee was destijds een inspiratiebron voor diverse legendes. Zoals die van het Vrouwtje van Stavoren. Het verhaal over deze hoogmoedige en altijd ontevreden vrouw is een metafoor voor de ooit verworven rijkdom tijdens de hoogtijdagen, en hoe die verloren ging. Met deze route maak je kennis met deze legende. In de historische haven staat een standbeeld van het Vrouwtje. Kun je je voorstellen dat hier vroeger enorme scheepsvloten aanmeerden vol graan en andere goederen?

Vanuit de mooie haven met zijn opvallende, kleurrijke panden, fiets je langs de kliffen van de IJsselmeerkust, een zeldzaam natuurverschijnsel in Nederland. Rondom de kliffen liggen prachtige natuurgebieden, waar ook veel vogels hun thuis vinden. Er liggen een aantal vogelobservatiepunten op de route. Vanaf deze beschutte posities kun je oeverzwaluwen, lepelaars, futen en met een beetje geluk zelfs zeearenden bekijken. Deze route is naast de cultuurliefhebber dus ook zeker een aanrader voor natuur- en vogelliefhebbers!

Interessante afstapmomenten:

• Beeld Het Vrouwtje van Stavoren, Stavoren
• Uitkijkheuvel Oudemirdumerklif, De Fryske Marren
• Oeverzwaluwwand, Súdwest-Fryslân

Historisch centrum Hindeloopen

6. Hindeloopen - 37 km

Het eigenzinnige Hindeloopen was in de 17e tot 19e eeuw een trendsetter op het gebied van mode en kunst. Door de strategische ligging aan de handelsroute tussen de Zuiderzee en de Oostzee, kwamen de inwoners als één van de eersten in contact met de meest exotische producten. Zoals katoen uit India, zeer geliefd vanwege de heldere kleuren, bloemen en tropische motieven. En in tegenstelling tot wol en linnen, waar destijds de kleding van werd gemaakt, bleef dit katoen zelfs na meerdere hete kookwassen sterk en mooi. De Hindelooper vrouwen combineerden dit Indiase katoen met traditionele kleuren en patronen. Zo werd een geheel nieuwe en eigen klederdracht gecreëerd, ‘sits’ genoemd. Deze invloedrijke stijl drong ook door in het interieur: meubels, deuren en gevels werden rijkelijk beschilderd met sierlijke bloemmotieven en dieren. Maar wel volgens strenge regels en elk symbool heeft zijn eigen betekenis. Zo kon je uit de afgebeelde prentjes aflezen of een dame nog vrijgezel was of niet. In Atelier Roosje Hindeloopen kun je deze traditionele schilderkunst nog steeds bewonderen en zelfs aanschaffen.

Hindeloopen ontving als tweede zijn stadsrechten, namelijk in 1225. De stad ademt traditie en ambacht, en dat ontdek je ook in het Schaatsmuseum. Je vindt hier de grootste schaatscollectie ter wereld en je leert er meer over de diepgewortelde Friese liefde voor het ijs. Ook hier komt de kenmerkende schilderkunst weer terug. Deze Elfstedenstad is zo eigengereid dat het haar eigen dialect heeft, waar menig Fries geen woord van kan verstaan. Dus, zin in een eigenwijze fietsroute? Stap dan op je tweewieler voor een route vol kleurrijke geschiedenis, kunst en traditie. 

Let wel op de veerpontjes onderweg – controleer van tevoren de vaartijden voor een zorgeloze tocht!

Interessante afstapmomenten:

• Restaurant & Logement De Hinde, Hindeloopen
• Atelier Roosje Hindeloopen, Hindeloopen
• Het Schaatsmuseum, Hindeloopen

Sluis van Workum

7. Workum - 34 km

Gelegen aan de Zuiderzee, ontwikkelde Workum zich in de middeleeuwen tot een belangrijk centrum voor handel, scheepvaart en visserij. Daarom kreeg de nederzetting in 1374 stadsrechten. De stad floreerde dankzij haar gunstige ligging aan het water en stond bekend om scheepsbouw en de productie van bakstenen. Deze welvaart uit de 17e en 18e eeuw liet prachtige koopmanshuizen, statige gevels en monumentale gebouwen achter, zoals het historische stadhuis en de imposante Sint-Gertrudiskerk met zijn vrijstaande toren.

Naast het rijke maritieme erfgoed is Workum ook een centrum van kunst en cultuur. Een van de meest prominente trekpleisters is het Jopie Huisman Museum, gewijd aan de beroemde Friese schilder die bekendstond om zijn expressieve werken van alledaagse onderwerpen en mensen. Daarnaast heeft Workum een opvallende, kleine vuurtoren van slechts 9 meter hoog. Ondanks zijn formaat is het alsnog een plaatje om te zien. Maar let op, het is tegenwoordig een woonhuis en je kunt hem niet van binnen bezichtigen.

De route voert je verder langs de kust van het IJsselmeer, het Friese platteland en de prachtige waterplassen van de Oudegaaster Brekken.

Interessante afstapmomenten:

• Jopie Huisman Museum, Workum
• Vuurtoren Workum, Workum
• Klokkenstoel Greonterp, Greonterp

Doris Mooltsje aan het Brekkenpaad bij Bolsward

8. Bolsward - 30 km

Het historische Bolsward vindt zijn oorsprong uit drie terpen, verhoogde woonheuvels die bescherming boden tegen het water. Al vroeg groeide Bolsward uit tot een belangrijk handelscentrum, mede dankzij de ligging aan vaarwegen die verbonden waren met de voormalige Middelzee. In 1455 kreeg Bolsward officieel stadsrechten, waarna het toetrad tot de Hanze. De stad staat bekend om haar prachtige historische gebouwen, zoals het stadhuis in renaissancestijl, het Sint Anthony Gasthuis en het voormalige weeshuis, maar ook de sfeervolle grachten die door het centrum slingeren. Het voormalige klooster, het Broerekerkcomplex, waarvan alleen de indrukwekkende ruïne overbleef, is een bezoekje waard.

In de omgeving van Bolsward zijn er ook bijzondere plekken te ontdekken. Zo ligt ten zuiden van de stad het dorp Nijland, een van de weinige Friese dorpen die niet op een terp gebouwd zijn. Nijland ontstond door het droogvallen van de Middelzee. Uit diezelfde zee zijn nog diverse waterwegen overgebleven, zoals de Bolswarderzeilvaart. Niet ver van Bolsward fiets je over het schitterende Brekkenpaad, een fietspad dat langs de Oudegaaster Brekken loopt en door velen wordt beschouwd als het mooiste fietspad van Nederland. Terwijl je ontspannen uitkijkt over de weidse uitzichten over het water en de groene polder, fietsend langs de markante houten molen Doris Mooltsje zie je aan de overkant het authentieke Kerkje van Sandfûrd liggen… Ineens begrijp je waarom dit één van de mooiste fietspaden van het land is. 

Interessante afstapmomenten:

• Weeshuis, Bolsward
• Broerekerk, Bolsward
• Molen Doris Mooltsje, Oudega

Centrum van Harlingen

9. Harlingen - 59 km

Nergens in Europa vind je zoveel monumenten per vierkante meter als in Harlingen. De stad telt meer dan 600 monumenten. Van prachtige pakhuizen en oude grachtenpanden tot historische kerken en havens. Harlingen kreeg in 1234 officieel stadsrechten, waarmee het een van de oudste steden van Friesland is. Door de gunstige ligging aan de Waddenzee, ontwikkelde het zich tot een belangrijk maritiem centrum voor handel en scheepvaart. Het maritieme karakter zie je vandaag nog steeds terug in de monumenten. Een aantal hoogtepunten zijn de eeuwenoude Zuiderhaven, de Noorderhaven - inclusief de karakteristieke gevelpanden aan het water en de Grote Kerk.

De zeeklei waar Harlingen op is gebouwd bleek uitermate geschikt om tegels van te bakken. En zo ontstond het beroemde Harlinger Aardewerk: tegels, borden, schotels, vazen en nog veel meer siervoorwerpen die hier werden gebakken en met de hand beschilderd met blauwe en kleurrijke decoraties. De producten werden (en worden!) veelvuldig geëxporteerd naar Noord-Europese landen. De bekendste producent is de firma Tichelaar, opgericht in 1598. Het is de oudste keramiekfabriek van Nederland en mag zich inmiddels een Koninklijke Firma noemen. Net buiten de stad vind je op de route een Aardewerk & Tegelfabriek die op traditionele wijze keramiek produceert. In het centrum kun je de winkel van de fabriek bezoeken.

Vanuit Harlingen fiets je via prachtige natuurgebieden naar het charmante dorpje Makkum. Ook hier struin je door de knusse straatjes, langs oude gevels en historische havens, alleen begeef je je hier aan de IJsselmeerkust. Al fietsend langs de kust heb je uitzicht op de indrukwekkende Afsluitdijk, die het IJsselmeer scheidt van de Waddenzee. Een verrassende combinatie van cultuur en natuur!

Interessante afstapmomenten:

• ‘t Heerenlogement, Harlingen
• Winkel Harlinger Aardewerk & Tegelfabriek, Harlingen
• Vuurtoren Harlingen, Harlingen

Martenahuis Franeker

10. Franeker - 36 km

Nadat Franeker in 1374 stadsrechten kreeg, heeft het een rijke geschiedenis opgebouwd. De stad staat vooral bekend om het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium, het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Dit meesterwerk werd tussen 1774 en 1781 gebouwd door de Friese amateur-astronoom Eise Eisinga in zijn eigen woonkamer, om een einde te maken aan paniek over een vermeende naderende botsing van planeten. In 2023 werd het planetarium opgenomen op de UNESCO Werelderfgoedlijst.

Franeker was ook een academische stad. Het had zijn eigen universiteit, opgericht in 1585. Eeuwenlang was het een centrum van wetenschap en kennis in Friesland, tot het in 1811 werd gesloten. Wil je weten hoe de oudste balsport van Nederland is ontstaan? Bezoek dan het Kaatsmuseum, gewijd aan de typisch Friese sport kaatsen.

Vanuit het mooie centrum brengt de route je naar de twaalfde stad van Friesland: Berlikum (Fries: Berltsum). Dit kleine stadje lag altijd al aan de route van de Elfstedentocht, maar heeft nooit een officiële stempelpost gekregen. Je fietst door een verrassend mooie en rustige omgeving, waar je kunt genieten van het weidse platteland met karakteristieke vergezichten en pittoreske boerderijen. Terug in Franeker sluit je je dag af in een van de gezellige restaurants.

Interessante afstapmomenten:

• Eise Eisinga Planetarium, Franeker
• Museum Martena & VVV Franeker, Franeker
• Streekwinkel Jellema Specialiteiten, Franeker

Elfstedenmonument Tegeltjesbrug

11. Dokkum - 40 km

De noordelijkste stad van Nederland, Friesland en dus ook van de Elfstedentocht: Dokkum. Dit bijzondere stadje kreeg in 1298 stadsrechten. De vestingstad lag vroeger pal aan een belangrijke vaarweg: de middeleeuwse ‘snelweg’ tussen Leeuwarden en de Lauwerszee. Daardoor kon het uitbloeien tot een internationale handelsstad, met een karakteristiek centrum opgebouwd uit smalle straatjes, grachten, prachtige historische panden en oude vestingwerken. Misschien ken je het verhaal van de moord op Bonifatius in 754. Deze gebeurtenis maakte Dokkum een belangrijke plek in de geschiedenis van het christendom.

Eén van de hoogtepunten op deze route is het Elfstedenmonument, ook wel bekend als de Tegeltjesbrug. De brug is bekleed met duizenden blauw-witte tegeltjes met foto’s van schaatsers die ooit de Elfstedentocht hebben uitgereden. Van een afstandje gezien, vormen de portrettegels een afbeelding van een rijtje schaatsers. De Tocht der Tochten gaat twee keer over de Dokkumer Ee, die je met deze route ook het grotendeels volgt. Uiteraard passeer je dan ook het beroemde bruggetje van Bartlehiem, een iconische plek die tijdens de Elfstedentocht altijd druk bezocht wordt door enthousiaste toeschouwers. 

Interessante afstapmomenten:

• Kafee It Wapen fan Fryslân, Oentsjerk
• Elfstedenmonument Tegeltjesbrug, Gytsjerk
• Museum Dokkum, Dokkum