Franeker, Dronrijp

Tijdens je fietsroute door Franeker en Dronrijp ontdek je het levensverhaal van Eise Eisinga en kom je langs het Koninklijke Planetarium, in september 2023 toegevoegd aan de UNESCO Werelderfgoedlijst. Het is het oudste werkende planeterium ter wereld!

Eise Eisinga (21 februari 1744, Dronrijp) groeide op als hoogbegaafde jongen. Hoewel hij moest werken in de wolkammerij van zijn vader, nam hij van zijn vader ook de interesse over voor sterrenkunde en rekenkunde. Al op jonge leeftijd liep hij wekelijks naar Franeker, waar hij in de Universiteit van Franeker (1585-1811) de wiskundeboeken van Euclides bestudeerde. De Academie Franeker, zoals het nu heet, vindt je tegenwoordig aan de Breedeplaats 1 in Franeker.

Eise leerde dankzij de vele uren zelfstudie alle facetten van astronomie. Ook zonnewijzers interesseerde hem mateloos. Hij publiceerde een boek met tekeningen van zo'n 150 zonnewijzers.

In 1774 publiceert een Friese predikant uit Bozum een boekje waarin hij voorspelt dat, zodra er vier planeten in één lijn komen te staan met de maan, de aarde uit zijn baan zal worden geslingerd en in de zon zal verbranden. Dat zorgde voor veel onrust in Friesland. Eisinga, als aanhanger van de Verlichting, besloot daarop het planetarium te bouwen. Zo wist hij op elk moment van de dag wat er in de lucht gebeurde.

In zeven jaar bouwde hij aan het plafond van zijn woonkamer het heelal na. De planeten draaien om de zon in hetzelfde aantal dagen dat ze dat in het echt doen. Een indrukwekkend raderwerk van houten hoepels, negen gewichten en 5.934 handgesmeden spijkers en tanden, zetten het systeem in beweging.

Naast aanhanger van de Verlichting, was Eisinga ook een patriot en verzette hij zich tegen de ideeën van stadhouder Willem V. Dat zorgde ervoor dat hij werd opgepakt en hij vijf jaar lang niet meer in de provincie mocht komen. Toen hij weer vrij werd gelaten in 1818, kwam koning Willem I op bezoek in zijn planetarium. Hij was zo onder de indruk dat hij het kocht voor de Nederlandse staat. Later werd het geschonken aan de gemeente Franeker.

Eisinga liet de instructies en werking van het planeterium na in zijn testament. Nog altijd wordt het planetarium in werking gezet aan de hand van deze instructies, bijvoorbeeld voor het handmatig doorvoeren van de schrikkeldag 29 februari. Eise Eisinga overleed op 27 augustus 1828 op 84-jarige leeftijd.